ئه‌مجاره‌ش «باخان»ێکی دیكه،‌نا.. بۆ توندوتیژیی
كه‌ژاڵ ئیسماعیل

27 -1- 2007

وێڕای ئه‌و کێشه له ‌بن نه‌هاتووانه‌ی وا له کوردستان بوونه‌ته ڕێگر له ‌به‌رده‌م ژیانێکی ئاسوده ‌و بێخه‌مدا، ده‌یان کێشه‌ی لاوه‌کی دیکه هاتوونه ئاراوه‌ كه‌ ڕۆژانه ده‌یان گه‌نج و مناڵ ده‌كاته‌ قوربانیی ئه‌و کێشه چاره‌نه‌كراو و فه‌رامۆش کراوانه.

هه‌‌رچۆنێک بێت خێزانه‌کان وه‌ک گوڵه‌به‌ڕۆژه له‌گه‌ڵ ڕووداو و کاره‌سات و کێشه‌کانی ڕۆژدا ئه‌سووڕێن تا ژیان بگوزه‌رێنن، گه‌ر به‌خوازی خۆیان نه‌بێت، گرنگ نه‌بوونی تیرۆرو ئاژاوه‌یه و کورد وه‌ته‌نی (هه‌رسه‌ر سه‌لامه‌ت بێت)، گه‌رچی نه‌بوونی کاره‌با و ئاو و به‌رز بوونه‌وه‌ی نرخی سووته‌مه‌نی و نه‌بوونی غازو گرانیی نرخی شتومه‌ک له ‌بازاڕه‌کاندا خه‌ڵکی بێزار کردووه و زۆر له‌خۆیان ده‌که‌ن، یان بۆ ئاسوده‌یی منداڵه‌کانیان گوێی خۆیان ئاخنیوه ‌و هیچ ناڵێن،  به‌ڵام به‌داخه‌وه ئه‌و مناڵانه‌ی له‌و بارودۆخه گران و ناله‌باره‌دا له‌باوه‌شی پڕ له‌سۆزی خێزاندا ده‌ژین، قه‌ره‌بوو کردنه‌وه‌ی ئه‌و بارودۆخه‌‌ و دابینکردنی پێداویستیه‌کانیان له ماڵی به‌ناو دووه‌م که ‌قوتابخانه ‌و خوێندنگاکانن  به‌هیچ شێوه‌یه‌ك له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاته‌وه گرنگییان پێ نادرێ. له‌حاڵێكدا،  وا پێویست ده‌کات ده‌سه‌ڵات ئه‌رکی پاراستن و په‌روه‌رده‌کردنیان له ‌ئه‌ستۆ بگرێت. به‌ڵام کامه په‌روه‌رده‌؟ په‌روه‌رده‌یه‌کی سه‌قه‌ت!؟

ساڵانێک له‌مه‌وبه‌ر له ئه‌نجامی به‌کارهێنانی توندو تیژیی له‌ناو خوێندنگاکاندا، وه‌زارره‌تی په‌روه‌رده بڕیارێکی تایبه‌ت به (قه‌ده‌غه‌کردنی توندوتیژیی و لێدان) ی له‌خوێندنگاکاندا ده‌رکرد و به خۆشحاڵییه‌وه ئه‌و دیارده ناشارستانی و نامرۆڤانه‌یه کۆتایی پێهات. به‌ڵام چه‌ن مانگێک له‌مه‌وبه‌ر و هه‌ر له‌لایه‌ن هه‌مان وه‌زاره‌ته‌وه بڕیاری به‌کارهێنانی (توندوتیژیی) به‌رامبه‌ر به قوتابیان و خوێندکاران له خوێندنگاکاندا ده‌رکراو سیستمی په‌روه‌رده‌و خوێندنی هه‌رێمه‌که‌ی، له‌بری داهێنان و تازه‌گه‌ری له‌پرۆسه‌ی په‌روه‌رده‌و فێرکردن و دابینکردنی پێداویستی و ماف و خوازه‌کانی مناڵان و خوێندکاران گه‌ڕانده‌‌وه بۆ ده‌یان ساڵ له‌مه‌وبه‌ر. واته‌ جارێکی دیكه‌  توندوتیژیی و لێدان وه‌ک هه‌نگاوێکی ناشارستانێتی و دژ به مافه‌کانی مناڵان به‌گشتی، ئاسایی كرایه‌وه. جانازانم مه‌به‌ست له‌م بڕیاره دوورخستنه‌وه‌ی مناڵانه له که‌ش و هه‌وای خوێندن و ڕاونانیانه بۆ سه‌رجاده‌و سه‌رگه‌ردانکردنیان؟ یان ده‌ستخستنه ناو خوێنی ئه‌و مناڵانه‌یه که ‌ده‌بنه قوربانی ئه‌و په‌روه‌رده و مه‌نهه‌جه سه‌قه‌ته‌ی كه‌له‌ئه‌نجامیدا مردن له ‌ژیان به ‌ئاسووده‌تر ده‌زانن و هه‌ڵیده‌بژێرن!؟

به‌داخه‌وه به‌ڕێوه‌به‌ر و مامۆستایان، بێگومان هه‌موویان نا،  به‌ڵام زۆریان وه‌ک ئه‌وه‌ی داهێنانێکی نوێ فێری قوتابیان بکه‌ن یا (زێڕیان له‌ناو قوڕا دۆزیبێته‌وه) زۆر به‌په‌رۆشه‌وه به‌ره‌و ئه‌و بڕیاره مل ئه‌نێن و بێ سێودوولێکردن ده‌که‌ونه وێزه‌ی قوتابیان، که ‌ئه‌مه دژ به په‌یام و ڕه‌وشی مامۆستای ڕاسته‌قینه‌یه.  وه‌ک چۆن پێویسته مامۆستا ئه‌و که‌سه به‌رزو پیرۆزه بێت که په‌یامێکی به‌نرخ و پیرۆزی له‌ئه‌ستۆ گرتووه و  به ‌ئه‌مانه‌ته‌وه ئه‌و په‌یامه بگه‌یه‌نێت ئه‌ویش په‌روه‌رده‌و فێرکردنه ، ئاواش پێویسته هه‌ڵگری ئه‌و خه‌سڵه‌ت و تایبه‌تمه‌ندییانه‌‌بێت که شایسته‌یه له‌و که‌سایه‌تییه‌‌دا هه‌بێت وه‌ک: (دڵسۆزی، ئارامی، زیره‌کی، به‌هێزی، زمان پاراوی، خۆڕاگریی و وه‌فا، له ‌هه‌مووشیان گرنگتر بوونی شاره‌زایی ته‌واوه له‌بواری پیشه‌که‌ی خۆیدا).  پێویستیشه که‌م تا زۆر شاره‌زایی هه‌بێت له ‌بواری ده‌روونناسیدا تا نه‌که‌وێته هه‌ڵه‌ی به‌یه‌ک چاو ته‌ماشکردن و مامه‌ڵه‌کردن له‌گه‌ڵ قوتابیاندا و، هه‌روه‌ها ڕه‌چاوی جیاوازی تاکه‌که‌سایه‌تییه‌کان و پێکهاته‌ی ده‌روونیان بکات.  به‌ڵام ئه‌وی له ‌کۆمه‌ڵگای ئێمه‌دا ڕه‌چاو ناکرێت ئه‌و خاڵه گرنگه‌یه که مامۆستا پێویستی به ‌کارامه‌یی هه‌یه‌و، به‌پێچه‌وانه‌وه زۆر له‌مامۆستایان ئه‌و پیشه‌یه وه‌ک پیشه‌یه‌کی ئاسان هه‌ڵده‌بژێرن و پێیان وایه پێویستی به ماندوبوون نییه، که ئه‌میش هۆکارێکی گرنگه بۆ پێگه‌یاندنی نه‌وه‌یه‌کی لاواز له‌بواری زانستی و ڕۆشنبیریدا و به‌واتایه‌کی دیکه ئه‌و کۆمه‌ڵگه‌یه‌ی مامۆستای لاواز بێت نه‌وه‌کانیشی لاوازو که‌م توانا ده‌بن.

به‌داخه‌وه هه‌رله‌م ماوه که‌مه‌ی ڕابردوودا،  چه‌ند ڕووداو  و کاره‌ساتی دڵته‌زێن له ‌ئه‌نجامی به‌کارهێنانی توندوتیژیی و لێدان له خوێندنگاکاندا چ خوێندنگای کوڕان و چ هی کچان ڕووی داوه كه‌خوێندکاران بوونه‌ته قوربانی ئه‌م کاره ناشارستانی و دژ به هه‌موو یاسا و پرینسیپێکی په‌روه‌رده‌یی.

وه‌ك ئاگادارین، دواترین هه‌واڵ بوونه قوربانیی «باخان که‌مال» ی جوانه‌مه‌رگ بوو، كه‌ له‌ ئه‌نجامی سووکایه‌تی پێکردن و شکاندنی له ‌لایه‌ن مامۆستایه‌کی خوێندنگاکه‌یه‌‌وه (که ‌من دڵنیام ئه‌و هه‌موو شتێک بێت مامۆستا نییه) ڕوویدا. دیاره‌ گه‌ر خۆشی نه‌سووتاندبێت ئه‌وا به‌شێوه‌یه‌ک کاری له ‌ده‌روون و ناهاوسه‌نگ کردنی هه‌ڵسوکه‌وتی کردووه كه‌ بێ ئاگابێت له‌ ده‌وروبه‌ری خۆی و ئه‌نجام ببێته قوربانی سیستمێکی سه‌قه‌ت و په‌روه‌رده‌یه‌کی سه‌قه‌تتر!

بۆیه لێره‌وه داوا له وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده‌یی هه‌رێمی کوردستان ده‌که‌م که‌ هه‌رچی زووتره له‌م بڕیاره پاشگه‌زبێته‌‌وه و، لێدان و توندوتیژیی قه‌ده‌غه‌بکرێت له سه‌رجه‌م قۆناغه‌کانی خوێندندا، تا مناڵانی کوردستانیش وه‌ک هه‌موو مناڵانی وڵاته پێشکه‌وتخوازه‌کان سوود له پرۆسه‌ی په‌وه‌رده‌و فێرکردن و دواتر له‌داهاتی کوردستان وه‌ربگرن و، له‌که‌ش و هه‌وایه‌کی ئازادو دوور له چاوسوورکردنه‌وه‌و هه‌ڕه‌شه‌کردن په‌روه‌رده بکرێن. چونکه نه‌بوونی کاره‌با و ژووره سارده‌کانی خوێندن و ته‌خته ڕه‌قه‌کانی دانیشتن و تاقی کردنه‌وه په‌روه‌رده‌یی و وزارییه ته‌قلیدییه‌کانی به‌ناو (به‌که‌لۆری)، خۆیان له‌خۆیاندا گه‌وره‌ترین سزاو توندوتیژیین كه‌ به‌رامبه‌ر به‌مناڵان و سه‌رجه‌م خوێندکارانی کوردستان ئه‌نجام ئه‌درێن.